*«Από πέτρα και θάλασσα-Οδοιπορικό στην ιστορία του Πειραιά» κάθε Πέμπτη στην εφημερίδα Κοινωνική
Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*
Ο συνοικισμός του Χατζηκυριάκειου δημιουργήθηκε σταδιακά, χάρη στις δυνάμεις και στις δαπάνες των ίδιων των οικιστών του, χωρίς να υπάρξει μέριμνα ούτε από το κράτος ούτε από τις τοπικές αρχές. Οφείλει την ονομασία της στο όνομα του ιδρύματος, που δέσποζε με την παρουσία του στην έρημη χερσόνησο και που έγινε τοπωνυμικό για ολόκληρη την ακραία προς την ανατολική πλευρά του λιμανιού συνοικία. Η έναρξη λειτουργίας του ορφανοτροφείου του Ιωάννου και της Μαρίας Χατζηκυριακού, παρότι συνεστήθη το 1889, πραγματοποιήθηκε το 1903 λόγω καθυστερήσεων της ανέγερσής του. Για τουλάχιστον μια δεκαετία το μόνο οικοδόμημα που υπήρχε σε όλη τη γύρω περιοχή ήταν του ορφανοτροφείου. Οι πρώτοι οικιστές που θα κάνουν την σιγά – σιγά την εμφάνισή τους ήταν Δωδεκανήσιοι κυρίως από την Σύμη, Ρόδο, Κάρπαθο και Καστελόριζο, καθώς δεν άντεχαν την κατοχή των νησιών τους από τους Ιταλούς. Ανάμεσά τους θα προστεθούν Θράκες και Πόντιοι.
Αντίθετα από την διπλανή αλλά μεταγενέστερη συνοικία της Νέας Καλλιπόλεως που συστάθηκε οργανωμένα (3148 της 29ης Ιουλίου του 1924 που φέρει την υπογραφή του Προέδρου της Δημοκρατίας Παύλου Κουντουριώτη), το Χατζηκυριάκειο υπήρξε αποτέλεσμα αυθόρμητης εγκατάστασης. Άρχισε να γεννιέται κατά τα έτη 1914-15, περιμετρικά του ορφανοτροφείου θηλέων, εκεί που κάποτε βρίσκονταν η έρημη πειραϊκή χερσόνησος. Η περιοχή όμως θα μετατραπεί όμως σε πολυάριθμη συνοικία (όπως και πολλές άλλες περιοχές στον Πειραιά), μετά την καταστροφή του ’22. Όταν έφταναν στον Πειραιά καραβιές ολόκληρες προσφύγων αδελφών, εγκαταλείποντας τον όλεθρο της Μικράς Ασίας, δημιουργούνταν πρόχειρες εστίες εγκατάστασης. Μεταξύ αυτών οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν και πέριξ του Χατζηκυριάκειου Ιδρύματος καθώς επρόκειτο για έναν αραιοκατοικημένο συνοικισμό με ελεύθερους χώρους. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο Χατζηκυριάκειο αποτελούνταν από 500 οικογένειες, αριθμός που αντιστοιχούσε σε τρεις χιλιάδες άτομα. Οι πρόσφυγες ήρθαν και προσέθεσαν τα αυτοσχέδια σπιτάκια τους ανάμεσα σε Θράκες, Πόντιους και Δωδεκανήσιους, δημιουργώντας ένα παράξενο μωσαϊκό ανθρώπων καθώς αφενός δεν ήταν αμιγής μικρασιατικός συνοικισμός αφετέρου ήταν ο πλησιέστερος προς το κέντρο του Πειραιά συγκριτικά με τους υπόλοιπους της περιφέρειας.
Κι όμως ο συνοικισμός του Χατζηκυριάκειου ήταν η τρανότερη απόδειξη ότι ο Δήμος Πειραιώς δεν έριχνε τα χρήματα στο κέντρο του -όπως οι προσφυγικές συνοικίες κατηγορούσαν τότε τη δημοτική αρχή ότι πράττει- αφού ο προαναφερόμενος συνοικισμός παρότι βρισκόταν κοντά στο κέντρο του Πειραιά, παρουσίαζε τα ίδια σημεία εγκατάλειψης με τις υπόλοιπες προσφυγικές συνοικίες. Υπήρχε αντικειμενική αδυναμία αντιμετώπισης του προσφυγικού προβλήματος στο σύνολό του. Οι κάτοικοι του συνοικισμού του Χατζηκυριακείου τροφοδοτείτο με νερό όλη τη δεκαετία του 1920 και του 1930 από μια και μοναδική βρύση που βρισκόταν μπροστά από το Ορφανοτροφείο. Φανταστείτε λοιπόν πάνω από τρεις χιλιάδες άτομα να περιμένουν την τροφοδοσία νερού από το στόμιο μιας και μοναδική βρυσούλας, καθώς οι περισσότεροι δεν είχαν την δυνατότητα να προμηθευτούν νερό αγοράζοντάς το από τους πλανόδιους υδροδιανομείς που πωλούσαν το νερό του Πόρου στις γειτονιές του Πειραιά. Επίσης δεν υπήρχε δίκτυο υπονόμων με αποτέλεσμα να υπάρχουν λιμνάζοντα ύδατα μπροστά από τα σπίτια τους. Οι κάτοικοι είχαν οργανωθεί σε δύο σωματεία ένα για τους άνδρες και ένα για τις γυναίκες. Οι άνδρες ήταν εγγεγραμμένοι στο «Σύλλογο προσφύγων συνοικισμού Χατζηκυριακείου» με έτος ιδρύσεως το 1925 που αριθμούσε 500 μέλη, αριθμό ατόμων που αναλογεί στον αριθμό των προσφυγικών οικογενειών. Δηλαδή από κάθε οικογένεια ένας άνδρας ήταν εγγεγραμμένος στο σύλλογο. Το άλλο σωματείο, των γυναικών, ήταν το «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών» με αποστολή την προστασία των αναξιοπαθούντων προσφύγων του συνοικισμού. Από τη δράση αυτών των δύο σωματείων είχε επιτευχθεί η ανέγερση μονοταξίου δημοτικού σχολείου που είχε κοστίσει εξήντα χιλιάδες δραχμές αλλά και του ιερού ναού του Ζωοδόχου Πηγής, για την ανέγερση του οποίου οι σύλλογοι είχαν δαπανήσει το ποσό των τριάντα χιλιάδων δραχμών. Μάλιστα οι δύο αυτοί σύλλογοι και μετά την οικοδόμηση του σχολείου και της εκκλησίας, συνέχιζαν να δίνουν αγώνα ώστε το μεν σχολείο να επανδρωθεί με δάσκαλο από το κράτος, ενώ η εκκλησία να χαρακτηριστεί ενοριακή. Διενεργούσαν παραστάσεις εκπροσώπων και γραπτές προσφυγές στον τότε Μητροπολίτη Αθηνών στον οποίο υπαγόταν ακόμα εκκλησιαστικά ο Πειραιάς. Ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην συνοικία του Χατζηκυριάκειου Πειραιά, θεμελιώθηκε στις 3 Αυγούστου 1930 με το θεμέλιο λίθο του να τίθεται από τον Αρχιεπίσκοπο Βρεσταίνης Άνθιμο. Τα σχέδια του ναού εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα του Δήμου Πειραιώς Αμηραδάκη.
Η οικοδόμηση και αυτού του ναού, όπως συνέβη στις περισσότερες εκκλησίες του Πειραιά, έγινε σε αντικατάσταση προγενέστερης ξύλινης μικρής εκκλησίας που είχαν οικοδομήσει οι Πρόσφυγες του ’22. Κατά την διάρκεια της τελετής δύο κορίτσια της περιοχής οι Ευδοξία Κάρπου και Ρινέττα Χατζηνάνου απήγγειλαν ποιήματα προκαλώντας τέτοια συγκίνηση στους παρευρισκόμενους πιστούς προσφυγικής καταγωγής, που ένας κρεοπώλης της περιοχής ο Δαβουτάρης, προσέφερε αυθόρμητα υπέρ της ανεγέρσεως του ναού 1.000 δραχμές ποσό αρκετά υψηλό την εποχή εκείνη. Ο ναός θα καταφέρει να γίνει ενοριακός αποσπώντας περιοχή από την τεράστια ενορία του Αγίου Νικολάου. Για να επιστρέψουμε όμως στα δύσκολα εκείνα χρόνια που ακολούθησαν την Μικρασιατική καταστροφή, περίοδο όπου η συνοικία ουσιαστικά πυκνοκατοικήθηκε από τους πρόσφυγες, τα πάντα γίνονταν με ατομική και μόνο προσπάθεια. Ο Δήμος Πειραιώς αδυνατούσε να προσφέρει τα βασικά στους δημότες του τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια. Μη ξεχνάμε ότι ο Πειραιάς κάλυπτε επιπροσθέτως και τις ανάγκες της νησιωτικής Ελλάδας, καθώς οι νησιώτες ειδικώς για ζητήματα υγείας εύρισκαν καταφύγιο στο Ζάννειο Δημοτικό νοσοκομείο. Και τότε ο Ζάννειο που όπως είπαμε ήταν Δημοτικό νοσοκομείο είχε την πόρτα ανοιχτή σε όλους τους απόρους δημότες ή όχι.
Η νέα πραγματικότητα των προσφύγων δημιούργησε στον Δήμο την ανάγκη να δημιουργήσει και δεύτερο νοσοκομείο στον Πειραιά, που έφερε την ονομασία «Προσφυγικό Χατζηκυριάκειον Νοσοκομείον» που οι κάτοικοι της συνοικίας γελώντας αποκαλούσαν «Παραγκονοσοκομείο», καθώς στεγαζόταν σε παράγκες στον προαύλιο χώρο του ορφανοτροφείου. Στην ουσία επρόκειτο για μετονομασία του προγενέστερου στρατιωτικού νοσοκομείου, που είχε δημιουργηθεί για να καλύψει τις ανάγκες των βαλκανικών πολέμων του 1912-13. Σε αυτό το στρατιωτικό νοσοκομείο του Χατζηκυριάκειου είχαν διακομίσει μεταξύ άλλων και τους τραυματίες του δυστυχήματος που προκλήθηκε το 1921 με την έκρηξη του πολεμικού πλοίου «Λέων» στην Ακτή Ξαβερίου. Η έκρηξη του Λέοντα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα δυστυχήματα που συγκλόνισαν το Χατζηκυριάκειο την προπολεμική εποχή. Το στρατιωτικό νοσοκομείο Χατζηκυριάκειου παρά την πομπώδη ονομασία του, επρόκειτο για εγκατάσταση περιορισμένης δυνατότητας. Ξύλινα οικήματα στον προαύλιο χώρο του ορφανοτροφείου προσέφεραν 30 κλίνες στην παθολογική, 20 κλίνες στο χειρουργικό και δέκα στην μαιευτική κλινική. Με την άφιξη χιλιάδων προσφύγων στον Πειραιά το «πρόχειρο» στρατιωτικό νοσοκομείο μετονομάστηκε σε «Προσφυγικό». Το «Προσφυγικό νοσοκομείο Χατζηκυριάκειου» λειτούργησε μέχρι το 1937 όταν αποφασίστηκε από το Δήμο Πειραιώς η δημιουργία «Δημοτικών Πολυιατρείων».
Κατά τη διάρκεια του πολέμου η συνοικία του Χατζηκυριάκειου θα υποστεί τη μεγαλύτερη ίσως καταστροφή από τους βομβαρδισμούς, από όλες τις συνοικίες του Πειραιά. Τόσο από την έκρηξη του «Κλαν Φρέιζερ» της 7ης Απριλίου του 1941, όσο και από το συμμαχικό βομβαρδισμό του 1944. Ειδικά στην πρώτη περίπτωση, ψυγεία, τσιμινιέρες και άλλα μεταλλικά τμήματα του πλοίου που ανατινάχθηκε θα καταστρέψουν σπίτια πέφτοντας πάνω τους. Η ανατίναξη του «Κλαν Φρέιζερ» θα προκαλέσει πραγματική «μεταλλική» βροχή θραυσμάτων πάνω στην πολύπαθη συνοικία. Το Χατζηκυριάκειο με τους δύσβατους ανηφορικούς δρόμους κρύβει τη δική της ιδιαίτερη και μεγάλη ιστορία, μια βιγλατορία στην άκρη του λιμανιού να το θωρεί από ψηλά. Στο σχέδιο του Τ. Κεσίσογλου του 1929, απεικονίζεται δρόμος του Χατζηκυριάκειου με τα αυτοσχέδια σπίτια του. Παρά το γεγονός ότι ο δρόμος είναι κεντρικός βλέπουμε ότι καταλήγει σε αδιέξοδο, όπως άλλωστε συνέβαινε και με την οδό Κλεισόβης μέχρι την πρόσφατη σχετικά εποχή.
* Ο Στέφανος Μίλεσης γεννήθηκε το 1964 στη Φρεαττύδα, στον Πειραιά όπου κατοικεί μέχρι και σήμερα. Είναι συγγραφέας, ιστορικός ερευνητής και ραδιοφωνικός παραγωγός. Το 2009 δημιούργησε το ιστολόγιο «Πειραιόραμα Ιστορίας και Πολιτισμού», με αποκλειστικό σκοπό την προβολή της ιστορίας του Πειραιά. Ραδιοφωνικός παραγωγός στην Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά «Κανάλι Ένα» (90,4) και στον σταθμό «Πειραϊκή Εκκλησία» (91,2).
Έχει δώσει πλήθος ομιλιών και διαλέξεων με θέματα από την ναυτική και την τοπική ιστορία, σε σχολεία δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, σε πολιτιστικούς συλλόγους και σε πνευματικά ιδρύματα. Διετέλεσε διδάσκων εισηγητής στο πρόγραμμα «Ενορία Εν Δράσει» της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς και είναι εισηγητής στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Λασκαρίδη, με τίτλο «Το μεγάλο λιμάνι σταυροδρόμι των εξελίξεων στην ελληνική ιστορία» που απευθύνεται σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων.
Το 2014 εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και από το 2016 είναι Πρόεδρος αυτής. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Πειραϊκού Συνδέσμου, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου.
Έχει ξεπεράσει τις 160 διαλέξεις σε πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα του Πειραιά.
Πάνω από 800 άρθρα πειραϊκής και ναυτικής ιστορίας έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο από διάφορες ιστοσελίδες. Έχει τιμηθεί από πολλούς συλλόγους στον Πειραιά και έχει μετάσχει ως εξωτερικός συνεργάτης σε τηλεοπτικές παραγωγές. Προσέφερε από διάφορες θέσεις τις υπηρεσίες του ως μέλος, γραμματέας και Πρόεδρος Επιτροπών Κοινωνικής Συμπαράστασης. Υπήρξε Μέλος Διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και υπαρχηγός δράσεων αυτής. Έχει τιμηθεί με το Χαλκούν Μετάλλιο Ερυθρού Σταυρού, το Μετάλλιο Παλαιού Προσκόπου και το Μετάλλιο Αθανασίου Λευκαδίτη.
