«Από πέτρα και θάλασσα Οδοιπορικό στην ιστορία του Πειραιά» κάθε Πέμπτη στην εφημερίδα Κοινωνική
Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*
Ήδη από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης και της δημιουργίας του σύγχρονου Δήμου του Πειραιά (1835) τα Θεοφάνια εορτάζονταν ξεχωριστά στις δύο μεγάλες παροικίες στους κατοίκους των οποίων στηρίχθηκε η δημιουργία του σύγχρονου Πειραιά. Στους Υδραίους και στους Χιώτες. Σύντομα καθιερώθηκε να τελείται από κοινού στον καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδας η λειτουργία του μεγάλου Αγιασμού ενώ στη συνέχεια σχηματίζεται πομπή με κατεύθυνση τις εξέδρες που έχουν στηθεί μπροστά από τον ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα με σκοπό να ακολουθήσει η τελετή καταδύσεως του Τιμίου Σταυρού στην θάλασσα. Για το σημείο ρίψεως του Τιμίου Σταυρού επιλέχθηκε η «Βασιλική Αποβάθρα», δίπλα ακριβώς από το παλιό Δημαρχείο του Πειραιά, το ιστορικό Ωρολόγιο. Στην βασιλική αποβάθρα γίνονταν επίσης οι υποδοχές των βασιλέων και των πρωθυπουργών και των άλλων ξένων επισήμων. Η βασιλική αποβάθρα καταστράφηκε αλλά το σημείο εκ παραδόσεως πλέον έμεινε το ίδιο. Η κάθοδος όλου του πολιτικού κόσμου στο μεγάλο λιμάνι, γινόταν με σκοπό την τίμηση των Ελλήνων ναυτικών που όργωναν με τα πλοία τους ωκεανούς, σηκώνοντας στο ιστίο τους την ελληνική σημαία.
Οι βουτηχτάδες του λιμανιού
Οι κολυμβητές έπεφταν στη θάλασσα και αγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποιος θα πιάσει πρώτος τον Σταυρό. Οι τολμηροί κολυμβητές αυτής της μέρας που συνήθως είναι ιδιαιτέρως παγωμένη καλούνταν «βουτηχτάδες» και εκτός της ευλογίας που λάμβαναν είχαν και το αποκλειστικό δικαίωμα να τριγυρίσουν στην περιοχή της ενορίας αμέσως μετά και να λαμβάνουν φιλοδωρήματα από τον κόσμο για την πράξη τους. Συνήθως βουτηχτάδες στο εμπορικό λιμάνι ήταν οι γνωστοί για την τόλμη τους αλλά πάντα έτοιμοι για καυγά λεμβούχοι.
Η χρήση της ταινίας
Η χρήση ταινίας στον Τίμιο Σταυρό φαίνεται να καθιερώνεται στον Πειραιά για πρώτη φορά το 1870 καθώς την προηγούμενη χρονιά είχε σημειωθεί διένεξη ανάμεσα στους λεμβούχους του λιμανιού που παραδοσιακά βουτούσαν για να πιάσουν τον Σταυρό, δημιουργώντας όμως φασαρίες και καυγάδες και αμαυρώνοντας τις τελετές. Έτσι για να αποφευχθούν τέτοιους είδους συμβάντα ο Δεσπότης που χοροστατούσε την χρονιά εκείνη έριξε τον Σταυρό στη θάλασσα αφού πρώτα τον έδεσε με ταινία, επιβάλλοντας δια αυτού του τρόπου την ηρεμία και την τάξη στο λιμάνι.
Με φιλαρμονική και δρομολόγιο πομπής
Το 1896 για πρώτη φορά χοροστατούντος του Αρχιεπισκόπου Αργολίδος Νικάνδρου Δελούκα, η πομπή εξερχόμενη του Ι.Ν. Αγίας Τριάδας κατευθύνθηκε όχι απευθείας προς την «βασιλική αποβάθρα» αλλά εκτέλεσε πρώτα ένα μικρό δρομολόγιο από την Λεωφόρο Αθηνάς (σημερινή Γεωργίου Α’), Κολοκοτρώνη και κατερχόμενη από την οδό Σωτήρος Διός έφτασε στην εξέδρα. Το δρομολόγιο αυτό έγινε, καθώς η πομπή συνοδεύθηκε δια πρώτη φορά υπό τους ήχους της Φιλαρμονικής του Δήμου Πειραιώς. Για να δοθεί λοιπόν ο απαιτούμενος χρόνος στην φιλαρμονική να εμφανιστεί και να παιανίσει αποφασίστηκε αυτή η μικρή παράκαμψη.
Η πρώτη εορτή των Φώτων με ηλεκτρισμό
Το 1900 η τελετή των Φώτων στον Πειραιά είχε και έναν ακόμα μεγαλύτερο λόγο εορτασμού, καθώς την παραμονή της εορτής, στις 5 Ιανουαρίου, η πόλη ηλεκτροδοτήθηκε και άναψαν οι πρώτες λάμπες παρέχοντας άπλετο ηλεκτρικό φως, έτσι η θρησκευτική εορτή των Φώτων συνοδεύθηκε με παράλληλη χρήση των ηλεκτρικών φώτων.
Τα Θεοφάνια του Πειραιά σε κινηματογραφική ταινία
Όταν ακόμα ο κινηματογράφος αποτελούσε μια ανακάλυψη πρόσφατη και έναν νεωτερισμό στις συνήθειες των Ελλήνων, τα Θεοφάνια στον Πειραιά γυρίζονταν σε κινηματογραφική ταινία με κάθε λεπτομέρεια. Την επομένη ακριβώς ημέρα, η τελετή προβάλλονταν στις μεγάλες αίθουσες της Αθήνας. Το 1917 η προβολή της ταινίας προκάλεσε φρενίτιδα στους βασιλόφρονες της Αθήνας, που είχαν συγκεντρωθεί για να την παρακολουθήσουν στον κινηματογράφο «Αττικόν», καθώς διαπίστωσαν την ενθουσιώδη υποδοχή που εκδήλωσε το πλήθος κατά την άφιξη του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή του Εθνικού διχασμού με τους βενιζελικούς και τους βασιλικούς. Αυτό θεωρήθηκε ως μεταστροφή του κόσμου κατά του Βενιζέλου, καθώς ο Πειραιάς θεωρείτο κάστρο του Βενιζελισμού με τον ίδιο τον Βενιζέλο να είναι δημότης και υποψήφιος βουλευτής της περιφέρειας του Πειραιά.
Τα πρώτα μετακατοχικά Θεοφάνια
Η τελετή αγιασμού των υδάτων για πρώτη φορά, μετά την περίοδο της γερμανικής κατοχής 1941 – 1944, δεν πραγματοποιήθηκε ούτε στο μεγάλο εμπορικό λιμάνι του Πειραιά όπου ιστορικά γινόταν, ούτε στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας, η οποία άλλωστε λίγο καιρό πριν είχε καταστραφεί ολοσχερώς από τον «συμμαχικό» βομβαρδισμό της 11ης Ιανουαρίου. Παρά το γεγονός ότι τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής αποχώρησαν το μεσημέρι της 13ης Δεκεμβρίου 1944, τα Θεοφάνεια της 6ης Ιανουαρίου του 1945, δεν πραγματοποιήθηκαν στον Πειραιά, λόγω των εμφυλιακών μαχών και των φονικών συγκρούσεων που ακολούθησαν. Όλη εκείνη την περίοδο τα καθήκοντα μητρόπολης είχε αναλάβει ο Ι.Ν. Ευαγγελιστρίας. Ωστόσο για τα πρώτα μετακοχικά Θεοφάνια του 1946 επιλέχθηκε το Πασαλιμάνι. Η λειτουργία που προηγήθηκε έγινε στον ναό της Αγίας Αικατερίνης στην Πλατεία Αλεξάνδρας χοροσταντούντος του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού, ενώ με την ολοκλήρωσή της η πομπή που σχηματίσθηκε κατευθύνθηκε προς το Πασαλιμάνι, όπου έγινε η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού. Σε ειδική εξέδρα που είχε στηθεί στάθηκαν οι επίσημοι, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν οι Πρεσβευτές της Αγγλίας και της Τουρκίας, καθώς και ο Βρετανός Στρατηγός Σκόμπυ. Στον πρώτο εορτασμό των Θεοφανίων της ανεξάρτητης Ελλάδας, η Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιώς είχε απαγορεύσει την παραμονή ατόμων σε μπαλκόνια, ταράτσες και σε στέγες όπως επίσης και την ρίψη ανθέων κατά την διέλευση των επισήμων. Την επόμενη χρονιά, το 1947, τα Θεοφάνια επέστρεψαν στον ιστορικό τους χώρο όπου τελούνταν και προπολεμικά, μπροστά δηλαδή από το Δημαρχείο (Ρολόι) στο χώρο της Βασιλικής Αποβάθρας.
Γιατί τα ναρκαλιευτικά πλοία απέδιδαν τιμές μεταπολεμικά;
Η μεγάλη πληγή των ελληνικών θαλασσών μεταπολεμικά ήταν οι θαλάσσιες νάρκες. Η απελευθέρωση των θαλασσίων οδών από αυτές αποτελούσε πρώτη και απαραίτητη ενέργεια ώστε να μπορέσει η χώρα να λειτουργήσει. Κι αυτό διότι λόγω της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου, δρόμοι δεν υπήρχαν και όλες οι συγκοινωνίες, τροφοδοσίες και μεταφορές γίνονταν δια θαλάσσης. Οι θαλάσσιοι οδοί όμως ήταν επικίνδυνοι από τις χιλιάδες νάρκες που είχαν ποντιστεί από διαφορετικές δυνάμεις. Στον αγώνα αυτό πρωταγωνιστούσαν τα ναρκαλιευτικά πλοία. Έτσι λοιπόν ενώ για τα περισσότερα πλοία του πολεμικού μας ναυτικού η πολεμική προσπάθεια είχε τελειώσει, για τα ναρκαλιευτικά πλοία ένα μεγάλο μέτωπο ξεκινούσε, αυτό της ναρκαλιείας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ορίστηκε τα πλοία που θα συμμετείχαν τιμητικά στην τελετή καταδύσεως του Τιμίου Σταυρού από το 1947 κι ύστερα να είναι ναρκαλιευτικά. Ωστόσο τη χρονιά που τα ναρκαλιευτικά βρέθηκαν για πρώτη φορά να αποδίδουν τιμές στο λιμάνι του Πειραιά, σημειώθηκε ημέρες αργότερα το τραγικό δυστύχημα του επιβατικού πλοίου «Χειμάρρα» στο Νότιο Ευβοϊκό, που τότε αποδόθηκε σε νάρκη. Η παράδοση των ναρκαλιευτικών πλοίων για χρόνια διατηρήθηκε στον Πειραιά.
Τα Θεοφάνια του Πειραιά ως πολιτικό βαρόμετρο
Τα Θεοφάνια στον Πειραιά αποτελούσαν από παλιά μια ένδειξη για τον πολιτικό κόσμο της χώρας, συμπάθειας ή αντιπάθειας, ανάλογα με τις αντιδράσεις του κόσμου και την υποδοχή που το πλήθος ετοίμαζε σε όσους κατέρχονταν στο μεγάλο λιμάνι. Για τους εν ενεργεία υπουργούς ο εορτασμός των Θεοφανίων στον Πειραιά αποτελούσε μια δοκιμασία νεύρων και αντοχής καθώς γνώριζαν ότι θα αποδοκιμαστούν έντονα αφού συνήθως δεν είχαν υλοποιήσει αυτά που είχαν προεκλογικά υποσχεθεί. Στον εορτασμό των Θεοφανίων του 1966 μια ηλικιωμένη κυρία πλησίασε Γ. Παπανδρέου κρατώντας στα χέρια της ένα μπουκαλάκι με αγιασμό και του είπε «Κύριε πρόεδρε με αυτό φεύγουν οι Καλικάντζαροι» δείχνοντας τον αγιασμό. Τότε ο Παπανδρέου γύρισε και της απάντησε «και οι υπουργοί φεύγουν κυρία μου, και οι υπουργοί» εννοώντας τη δοκιμασία του Αγιασμού στον Πειραιά για τους εν ενεργεία υπουργούς. Υπήρχε και σχετική οδηγία που δινόταν στους πολιτικούς που ανέμεναν να αποδοκιμαστούν, η οποία συνιστούσε να μεταβούν για τον εορτασμό σε άλλη περιφέρεια και να μην κατέλθουν στον Πειραιά.
Για πολλά χρόνια η τελετή κατάδυσης του τιμίου Σταυρού στο λιμάνι του Πειραιά, αποτελούσε και αποτελεί τηλεοπτικό θέμα και θέαμα, που δεν έρχεται να καλύψει μόνο το θρησκευτικό συναίσθημα, αλλά συνάμα να τροφοδοτήσει με εικόνες, ειδήσεις και παραλειπόμενα τα δελτία και τις ζωντανές (απευθείας) τηλεοπτικές μεταδόσεις τους.
* Ο Στέφανος Μίλεσης γεννήθηκε το 1964 στη Φρεαττύδα, στον Πειραιά όπου κατοικεί μέχρι και σήμερα. Είναι συγγραφέας, ιστορικός ερευνητής και ραδιοφωνικός παραγωγός. Το 2009 δημιούργησε το ιστολόγιο «Πειραιόραμα Ιστορίας και Πολιτισμού», με αποκλειστικό σκοπό την προβολή της ιστορίας του Πειραιά. Ραδιοφωνικός παραγωγός στην Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά «Κανάλι Ένα» (90,4) και στον σταθμό «Πειραϊκή Εκκλησία» (91,2).
Έχει δώσει πλήθος ομιλιών και διαλέξεων με θέματα από την ναυτική και την τοπική ιστορία, σε σχολεία δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, σε πολιτιστικούς συλλόγους και σε πνευματικά ιδρύματα. Διετέλεσε διδάσκων εισηγητής στο πρόγραμμα «Ενορία Εν Δράσει» της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς και είναι εισηγητής στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Λασκαρίδη, με τίτλο «Το μεγάλο λιμάνι σταυροδρόμι των εξελίξεων στην ελληνική ιστορία» που απευθύνεται σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων.
Το 2014 εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και από το 2016 είναι Πρόεδρος αυτής. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Πειραϊκού Συνδέσμου, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου.
Έχει ξεπεράσει τις 160 διαλέξεις σε πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα του Πειραιά.
Πάνω από 800 άρθρα πειραϊκής και ναυτικής ιστορίας έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο από διάφορες ιστοσελίδες. Έχει τιμηθεί από πολλούς συλλόγους στον Πειραιά και έχει μετάσχει ως εξωτερικός συνεργάτης σε τηλεοπτικές παραγωγές. Προσέφερε από διάφορες θέσεις τις υπηρεσίες του ως μέλος, γραμματέας και Πρόεδρος Επιτροπών Κοινωνικής Συμπαράστασης. Υπήρξε Μέλος Διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και υπαρχηγός δράσεων αυτής. Έχει τιμηθεί με το Χαλκούν Μετάλλιο Ερυθρού Σταυρού, το Μετάλλιο Παλαιού Προσκόπου και το Μετάλλιο Αθανασίου Λευκαδίτη.
