Μια από τις πλέον όμορφες διαδρομές του Πειραιά, γνωστή στους παλαιότερους ως «Ρομαντικός περίπατος της Καστέλλας», οφείλει την ύπαρξή της στον πρώτο Πρόεδρο του Ολυμπιακού και Δήμαρχο Πειραιώς τον Μιχάλη Μανούσκο, του οποίου τα έργα σε μεγάλο βαθμό, παραμένουν μέχρι σήμερα σχεδόν αναλλοίωτα και αναντικατάστατα.
*«Από πέτρα και θάλασσα-Οδοιπορικό στην ιστορία του Πειραιά» κάθε Πέμπτη στην εφημερίδα Κοινωνική
Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*
Αν και ο χρόνος Δημαρχίας του Μιχάλη Μανούσκου ήταν περιορισμένος, καθώς ανέλαβε τα καθήκοντά του την 1η Οκτωβρίου του 1938, δύο χρόνια πριν την εμπλοκή της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα έργα του μαρτυρούν έναν άνθρωπο δραστήριο, που αγαπούσε υπέρμετρα τον Πειραιά. Το συγκεκριμένο έργο του Μανούσκου, αποδόθηκε στους Πειραιώτες έτοιμο προς χρήση, πριν από την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου. Επρόκειτο για τη διαμόρφωση-κατασκευή πεζοδρόμου της διαδρομής κατά μήκος της πρώην Λεωφ. Βασιλέως Παύλου (νυν Αλέξανδρου Παπαναστασίου), στην Καστέλλα. Η διαμόρφωση ήταν τέτοια ώστε να είναι πρόσφορη για πεζοπορία, δίπλα στη μαγευτική θέα που προσφέρεται απλόχερα, από την Πλατεία Αλεξάνδρας και μετά, πάνω ακριβώς από τα λουτρά του Παρασκευά (σημερινή παραλία «Βοτσαλάκια»). Όμως για ποιο λόγο ο Μανούσκος προέβη σε αυτή την διαμόρφωση της παράλιας διαδρομής; Πριν τη διαμόρφωση ένας «πολιτισμένος» περίπατος σταματούσε στην Πλατεία Αλεξάνδρας. Μετά υπήρχε ένας στενός δρόμος από τον οποίο περνούσε το Τραμ, ο οποίος στα πλάγια τελείωνε απότομα σε επικίνδυνο γκρεμό. Αλλοίμονο σε εκείνον που έχανε την ισορροπία του, ήταν σίγουρο πως θα χανόταν στο κενό από μεγάλο ύψος. Το χειρότερο όμως ήταν οι κατολισθήσεις που συνέβαιναν διαρκώς παρασύροντας φτωχόσπιτα στην καταστροφή.
Τα ξημερώματα της 5ης Φεβρουαρίου 1930 μια τέτοια κατολίσθηση είχε σημειωθεί αποσπώντας ένα σημαντικό τμήμα γης που αιωρείτο δίπλα στον δρόμο πάνω από τη θάλασσα. Η κακοκαιρία με τη φουρτουνιασμένη θάλασσα και τα κύματα να κτυπούν για ώρες πάνω στην ακτή προκάλεσε την κατάρρευση αρχικά ενός τμήματος και στη συνέχεια πολλών άλλων. Επί έξι ώρες η γη υποχωρούσε πέφτοντας τμηματικά προς τη θάλασσα, όμοια με τα παγόβουνα που διαλύονται και χάνουν σταδιακά μεγάλα κομμάτια που αποσπώνται και βουτάνε στο νερό. Μαζί τους συμπαρέσερναν σπίτια φτωχών ανθρώπων, προσφυγικά κυρίως που είχαν βρει ελεύθερο χώρο στον απότομο γκρεμό και είχαν σκαρφαλώσει εκεί που δεν τους ενοχλούσε κανείς. Κάθε φορά ο θόρυβος της κατακρήμνισης τεράστιων βράχων και χωμάτων συνοδευόταν από τη βοή του πλήθους για αυτό που έβλεπε να συμβαίνει. Η ακτή μετά την κατακρήμνιση παρουσίαζε ένα θέαμα τραγικό. Όμως και τα σπίτια που προϋπήρχαν, οι επαύλεις με κανονικά θεμέλια από την απέναντι πλευρά του δρόμου κινδύνευαν εξίσου! Οι μηχανικοί που έσπευσαν στο σημείο εκτίμησαν ότι τρεις θαυμαστές και αξιοζήλευτες οικίες, κινδύνευαν να καταστραφούν εάν συνεχιζόταν η κατολίσθηση.
Του Καλλιμασιώτη (αποθανόντος προέδρου της Λιμενικής Επιτροπής), του εφοπλιστή Λύρα και του Τσοκαρόπουλου. Εκτός όμως από αυτά διαπίστωσαν ότι και όλη η παραλία βρίσκεται σε κίνδυνο καθώς δεν στηρίζεται παρά μόνο σε ολίγους βράχους φαγωμένους κι αυτούς από τη θάλασσα. Στην καθίζηση συντελούσε και η γεωλογική σύσταση του εδάφους της περιοχής, το οποίο αποτελείτο από άθροισμα βράχων μεταξύ των οποίων είχαν εισχωρήσει ξένα γεωλογικά στρώματα τα οποία εμποτισμένα από τα νερά των βροχών, συντελούσαν στη χαλάρωση της γης. Δήμαρχος της μεγάλης κατολίσθησης του 1930 ήταν ο Τάκης Παναγιωτόπουλος ο οποίος έβαλε μηχανικούς να κάνουν μελέτες, αλλά δεν πρόλαβε κάτι περισσότερο καθώς στο μεταξύ κατηγορήθηκε για υπεξαίρεση δημοτικών χρημάτων και καθαιρέθηκε του αξιώματός του. Άλλωστε η κατολίσθηση της Καστέλλας έμελλε όπως πολλά άλλα σημαντικά γεγονότα να τραβήξει για τα παρασκήνια της επικαιρότητας καθώς ο κόσμος προτίμησε να ασχοληθεί με τα καθημερινά και τα τετριμμένα (όπως συμβαίνει μέχρι τις μέρες μας). Γρήγορα η κατολίσθηση της ακτής πέρασε στα «ψιλά» των εφημερίδων, καθώς ανακοινώθηκε η ανακήρυξη της Αλίκης Διπλαράκου ως της ωραιότερης γυναίκας της Ευρώπης, είδηση μονοπώλησε για πολύ καιρό τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, που δεν είχαν πια ενδιαφέρον για τους άστεγους της Καστέλλας.
Μόνο ο Μανούσκος ύστερα από μια δεκαετία αποφάσισε να λύσει δια παντός το πρόβλημα των κατολισθήσεων της Καστέλλας. Πήρε αυτό το επικίνδυνο μονοπάτι και παράλληλα με τον δρόμο, κατασκεύασε πεζοδρόμια. Δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς έπρεπε να στηθούν κράσπεδα και τείχη αντιστήριξης, σωστές γέφυρες ώστε να συγκρατούν το βάρος του πεζοδρόμου. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα, κατασκεύασε παγκάκια, κιόσκια και μικρά μπαλκόνια αναμονής των πεζοπόρων, ώστε να θαυμάζουν τη θέα. Κατά μήκος όλης αυτής της διαδρομής, τοποθέτησε δημοτικό φωτισμό ώστε να υπάρχει προσβασιμότητα και μετά τη δύση του ηλίου. Δεν ήθελε και πολύ, τα ζευγαράκια της εποχής να τιμήσουν ιδιαιτέρως τα παγκάκια της διαδρομής, που εξασφάλιζαν απομόνωση από τα πολλά βλέμματα καθώς η εκεί συνοικία αποτελούσε ένα άλλο «βασίλειο» για τους κατοίκους της Υδραίικης συνοικίας, της Πηγάδας, της Φρεαττύδας, της Νέας Καλλίπολης ή των ακόμη πιο απόμακρων συνοικιών όπως των Ταμπουρίων και της Αγίας Σοφίας. Δεν άργησε η διαδρομή να ονομαστεί «Ρομαντικός περίπατος της Καστέλλας» και που μέχρι σήμερα απολαμβάνουμε σχεδόν όπως τότε που κατασκευάστηκε. Το έργο αυτό ήταν σημαντικό καθώς αξιοποίησε μια ολόκληρη πλευρά του Πειραιά που ήταν μέχρι τότε αδιάβατη. Το εμπορικό λιμάνι ήταν γνωστό σε όλους τους Έλληνες όταν επρόκειτο να ταξιδέψουν.
Το Πασαλιμάνι επίσης γνωστό καθώς είχε αξιοποιηθεί πολλά χρόνια πριν από τον Τρύφωνα Μουτζόπουλο. Η Καστέλλα όμως ήταν περιοχή αδιάβατη αν δεν είχες εκεί την κατοικία σου. Η μοίρα ήθελε ο Μανούσκος να πεθάνει (11.12.1952), όταν Δήμαρχος Πειραιά ήταν ο επίσης Ολυμπιακός Γεώργιος Ανδριανόπουλος, ο πρώτος αιρετός Δήμαρχος μετακατοχικά! Κάτι που δεν είναι γνωστό αλλά αξίζει να αναφερθεί πως με την αγγελία θανάτου του ακολούθησε έκτακτη συνεδρίαση του Δ.Σ. της Α.Ε.Κ. (!) που κλήθηκε σε έκτακτη συνεδρίαση, στην οποία αποφασίσθηκε όπως τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της ομάδας «παρακολουθήσουν την κηδεία και να καταθέσουν στεφάνι». Η κηδεία του Μανούσκου τελέσθηκε στο Ιερό Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης Πειραιώς ενώ όλη η πλατεία μπροστά από το ναό καθώς και η Πλατεία Κοραή ήταν γεμάτη από κόσμο. Ξεχωριστή παρουσία αποτελούσαν οι ποδοσφαιριστές αλλά και οι αθλητές όλων των αθλημάτων του Ολυμπιακού, καθώς και πολλοί ποδοσφαιριστές Πειραϊκών και Αθηναϊκών Σωματείων. Ο τότε Δήμαρχος Πειραιά Γεώργιος Ανδριανόπουλος έκλεισε τον λόγο του λέγοντας «η μνήμη σου θα παραμείνει αιώνια εις δόξα του Ολυμπιακού και της πόλεως του Πειραιώς».
* Ο Στέφανος Μίλεσης γεννήθηκε το 1964 στη Φρεαττύδα, στον Πειραιά όπου κατοικεί μέχρι και σήμερα. Είναι συγγραφέας, ιστορικός ερευνητής και ραδιοφωνικός παραγωγός. Το 2009 δημιούργησε το ιστολόγιο «Πειραιόραμα Ιστορίας και Πολιτισμού», με αποκλειστικό σκοπό την προβολή της ιστορίας του Πειραιά. Ραδιοφωνικός παραγωγός στην Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά «Κανάλι Ένα» (90,4) και στον σταθμό «Πειραϊκή Εκκλησία» (91,2).
Έχει δώσει πλήθος ομιλιών και διαλέξεων με θέματα από την ναυτική και την τοπική ιστορία, σε σχολεία δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, σε πολιτιστικούς συλλόγους και σε πνευματικά ιδρύματα. Διετέλεσε διδάσκων εισηγητής στο πρόγραμμα «Ενορία Εν Δράσει» της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς και είναι εισηγητής στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Λασκαρίδη, με τίτλο «Το μεγάλο λιμάνι σταυροδρόμι των εξελίξεων στην ελληνική ιστορία» που απευθύνεται σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων.
Το 2014 εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και από το 2016 είναι Πρόεδρος αυτής. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Πειραϊκού Συνδέσμου, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου.
Έχει ξεπεράσει τις 160 διαλέξεις σε πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα του Πειραιά.
Πάνω από 800 άρθρα πειραϊκής και ναυτικής ιστορίας έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο από διάφορες ιστοσελίδες. Έχει τιμηθεί από πολλούς συλλόγους στον Πειραιά και έχει μετάσχει ως εξωτερικός συνεργάτης σε τηλεοπτικές παραγωγές. Προσέφερε από διάφορες θέσεις τις υπηρεσίες του ως μέλος, γραμματέας και Πρόεδρος Επιτροπών Κοινωνικής Συμπαράστασης. Υπήρξε Μέλος Διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και υπαρχηγός δράσεων αυτής. Έχει τιμηθεί με το Χαλκούν Μετάλλιο Ερυθρού Σταυρού, το Μετάλλιο Παλαιού Προσκόπου και το Μετάλλιο Αθανασίου Λευκαδίτη.
