*«Από πέτρα και θάλασσα-Οδοιπορικό στην ιστορία του Πειραιά» κάθε Πέμπτη στην εφημερίδα Κοινωνική
Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*
Στους νεότερους χρόνους ο εορτασμός του μακρόχρονου δεσμού των Ελλήνων με τη θάλασσα, εκδηλωνόταν με διάφορους τρόπους όπως με αναπαραστάσεις στιγμών ναυτικών κατορθωμάτων του Αγώνα. Οι εκδηλώσεις όμως αυτές, είχαν τοπικό χαρακτήρα, δηλαδή κάθε νησιωτική περιοχή της Ελλάδας τιμούσε τα δικά της ναυτικά κατορθώματα. Η κύρια έκφραση μορφής εορτασμού πανελλήνιου χαρακτήρα, επιτεύχθηκε με την καθιέρωση των ναυτικών εβδομάδων. Τα εγκαίνια κάποιας ναυτικής έκθεσης προσωρινού όμως χαρακτήρα, σηματοδοτούσαν την αφετηρία του εορτασμού της ναυτικής εβδομάδας. Ο πολεμικός στόλος αναπτυσσόταν από τις αρχές του 20ου αιώνα στα Φαληρικά ύδατα και ο εορτασμός της ναυτοσύνης των Ελλήνων ξεκινούσε πάντα με μια ναυτική έκθεση. Τέτοιες ναυτικές εκθέσεις φιλοξενούνταν στους ισόγειους χώρους του ξενοδοχείου του Σταθμού του Νέου Φαλήρου (Μέγα Ξενοδοχείο).
Σε αυτές οι επίσημοι προσκεκλημένοι κόβωντας την κορδέλα της έκθεσης, κήρυτταν επίσημα την έναρξη της ναυτικής εβδομάδας. Οι εκθέσεις διαρκούσαν όσο και η ναυτική εβδομάδα, ήταν δηλαδή περιορισμένης χρονικής διάρκειας και αποσπασματικού χαρακτήρα. Οι ναυτικές εκθέσεις αποτελούσαν συνήθως ένα πολύ μικρό μέρος των εκδηλώσεων μιας ναυτικής εβδομάδας, που περιελάμβαναν εκτός από την ανάπτυξη των πολεμικών πλοίων στην θάλασσα, την επίσκεψη σε αυτά, τη διεξαγωγή λαμπαδηφορίας, το δημόσιο στολισμό του Νέου Φαλήρου και της εξέδρας του, όπως και της περιοχής της Καστέλλας. Ο κόσμος καθημερινά από τις πρωινές ώρες σχημάτιζε ουρές στα περίπτερα των εισιτηρίων που είχαν στηθεί στην ακτή, καθώς η άνοδος στα πλοία γινόταν τότε επί πληρωμή με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων υπέρ του στόλου. Ωστόσο την 1η Σεπτεμβρίου του 1934 η πρώτη οργανωμένη συγκέντρωση ναυτικών ενθυμημάτων που εγκαινιάστηκε στον ισόγειο χώρου του «Μέγα Ξενοδοχείου» φαίνεται ότι ήταν διαφορετική από τις προηγούμενες. Στο ξενοδοχείο του «Σταθμού», όπως αλλιώς ήταν γνωστό το ξενοδοχείο επειδή αποτελούσε περιουσία της εταιρίας Σιδηροδρόμων Αθηνών Πειραιώς, παρουσιάστηκε από τον υπουργό των Ναυτικών Χατζηκυριάκο πρόταση για την ύπαρξη μόνιμης πλέον έκθεσης ναυτικών ενθυμημάτων δηλαδή μουσείου.
Με τον Χατζηκυριάκο συμφώνησαν τότε και ο Αρχηγός του επιτελείου ναυτικού υποναύαρχος Δημούλης, ο αρχηγός του Στόλου υποναύαρχος Ρουσσέν και πολλοί άλλοι. Ο Χατζηκυριάκος στον πανηγυρικό της ημέρας είχε επισημάνει ότι η ύπαρξη ενός μουσείου ναυτικών εκθεμάτων θα επιτελεί σε μόνιμη βάση, ό,τι επιχειρεί να επιτελέσει η ύπαρξη της ναυτικής εβδομάδας κάθε χρόνο. Δηλαδή την προσέλκυση και εδραίωση της αγάπης προς το ναυτικό, την διάσωση από τη λήθη της ιστορίας των κατορθωμάτων των Ελλήνων στη θάλασσα, τα οποία διαχρονικά πρέπει να αποτελούν υψηλά διδάγματα και να τηρήσουν αμείωτη την ιστορία του ναυτικού. Αν και από το 1867 ο Πλοίαρχος Π.Ν. Γεράσιμος Ζωχιός ιδρυτής του Ν.Α.Τ. είχε προτείνει την ανάληψη έργου συγκέντρωσης ναυτικών ενθυμημάτων, ουδέποτε βρήκε ανταπόκριση. Χρόνια αργότερα η συγκέντρωση εκθεμάτων για την διοργάνωση των ναυτικών εκθέσεων ανατέθηκε στην «Ελληνικήν Θαλασσίαν Ένωσιν», ενώ τα εκθέματα που συγκέντρωνε περιγράφονταν με κάθε λεπτομέρεια από τις εφημερίδες της εποχής. Το έργο των παροδικών εκθέσεων υπήρξε αναμφισβήτητα σπουδαίο, διότι προετοίμαζαν επί χρόνια το έδαφος για την δημιουργία ενός μόνιμου μουσείου. Δυστυχώς μεσολάβησε ο πόλεμος, η κατοχή και ο αιματηρός εμφύλιος που ανέβαλαν κάθε έργο ειδικώς στον τομέα του πολιτισμού.
Το 1949 ιδρύθηκε η «Εταιρεία Περισυλλογής Κειμηλίων των κατά θάλασσαν αγώνων του Έθνους» που επί εικοσαετίας επιδόθηκε με θέρμη στη συλλογή και διατήρηση ναυτικών κειμηλίων. Η ίδρυση της εταιρείας οφείλεται στην αγάπη κάποιων πολιτών του Πειραιά για τη θάλασσα, τα πλοία και την ναυτική ιστορία με πρώτο πρόεδρο αυτής τον γνωστό Πειραιώτη Γεώργιο Στρίγκο. Όμως εξαρχής το βασικό πρόβλημα της Εταιρείας ήταν η εξεύρεση χώρου κατάλληλου για την έκθεση των συλλογών. Τα εκθέματα συσκευάζονταν σε κιβώτια και περιφέρονταν από τη μια οικία του Πειραιά στην άλλη, που ευγενώς παραχωρούσαν διάφοροι αξιόλογες προσωπικότητες που είχαν ιδιαίτερες ευαισθησίες στον τομέα αυτό. Η πρώτη επιτυχής στέγαση της Εταιρείας, επιτεύχθηκε στις 17 Απριλίου του 1955 στον πρώτο όροφο αρχικά, και σε όλο το κτήριο αργότερα, σε κτήριο της Οδού Μουτζοπούλου 18 στο Πασαλιμάνι γνωστό ως οικία Πιπινέλη. Όμως και αυτό το κτήριο ακόμα δεν επαρκούσε για τη φιλοξενία των εκθεμάτων και η ανάγκη για την εύρεση ενός καταλλήλου χώρου, όσο περνούσε ο καιρός ολοένα και γινόταν μεγαλύτερη. Για τον Πειραιά αποτελούσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα, ένα μεγάλο πρόβλημα η εξεύρεση ελεύθερης έκτασης (οικοπέδου) σε μια πόλη που μεγάλο μέρος της ανήκει στον Ο.Λ.Π. και ένα άλλο στον Ε.Ο.Τ. Επίσης η εξεύρεση κεφαλαίων ήταν ένα επίσης σημαντικό μέρος του προβλήματος.
Υπήρξαν κάποιες γενναίες προσπάθειες ιδιωτών όπως του Κ.Ι. Κυριαζή ο οποίος με δικές του δαπάνες εξέδωσε ένα λεύκωμα με τίτλο «Πλοία και ναυμαχίαι του ‘21» στη μνήμη της συζύγου του και του πεθερού του Αντ. Κριεζή. Ο Κυριαζής στις 6 Φεβρουαρίου του 1962, δώρισε 1875 αντίγραφα του λευκώματος στην Εταιρεία με σκοπό την πώλησή τους εκ των οποίων πραγματικά εισπράχθηκαν τρία εκατομμύρια δραχμές. Το 1965 ο Ο.Λ.Π. εκχώρησε με σκοπό την δημιουργία ναυτικού μουσείου, τρία στρέμματα που προέκυψαν από την επιχωμάτωση του όρμου της Φρεαττυδας, λύνοντας έτσι το πρόβλημα εξεύρεσης γης, σε έναν Πειραιά που ασφυκτιούσε οικοδομικά. Σημαντικές βεβαίως υπήρξαν και οι δωρεές διαφόρων εφοπλιστών με κύριες αυτές του Α. Ποταμιάνου και του Ι. Κ. Καρρά. Τελικώς η οικοδόμηση του Μουσείου που για χρόνια αποτελούσε το όραμα και την αποστολή τόσων διοικητικών συμβουλίων, επιτεύχθηκε το 1969 όταν τελέσθηκαν στις 4 Αυγούστου τα εγκαίνια του κτηρίου που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Μπογδάνος. Επρόκειτο για έναν χώρο 1750 τ.μ. που στεγάζει μέχρι σήμερα τα κειμήλια και τα άλλα ενθυμήματα της ναυτικής μας ιστορίας. Η ύπαρξη Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος στον Πειραιά επιβεβαιώνει το γεγονός της αναγνώρισης της πόλης ως ναυτικής πρωτεύουσας της χώρας. Το Ναυτικό Μουσείο είναι το ΜΟΝΑΔΙΚΟ στον Πειραιά που έχει πανελλήνιο χαρακτήρα. Δύο είναι τα μοναδικά στοιχεία που φιλοξενεί ο Πειραιάς.
Ο Ι.Ν. Αγίου Νείλου που είναι ο μοναδικός στην Ελλάδα και το Ναυτικό Μουσείο. Απλώς στο σημείο αυτό νιώθω την ανάγκη μιας διευκρίνισης. Οι εργασίες μπαζώματος (δηλαδή εξαφάνισης) του αρχαίου όρμου της Φρεαττύδας που αναφέρεται από την Ομηρική ακόμα εποχή, ξεκίνησαν από τον Ο.Λ.Π. στις 14 Φεβρουαρίου 1963 και τα εγκαίνια αυτού του φαραωνικού έργου έγιναν στις 19 Ιουνίου 1970 από τον Αντιβασιλέα Γεώργιο Ζωιτάκη, με την παρουσία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερώνυμου. Η χούντα προσπάθησε αυτό όπως και άλλα έργα «εκμοντερνισμού» του Πειραιά να τα οικειοποιηθεί κι έτσι προέκυψε η πεποίθηση ότι επρόκειτο για δικά της επιτεύγματα. Το μπάζωμα του όρμου γέννησε δύο λανθασμένες απόψεις που κινούνται στα όρια του αστικού μύθου. Την πρώτη ήδη την αναφέραμε αφού το 1963 που ξεκίνησε το μπάζωμα η χούντα ακόμα δεν υπήρχε. Η δεύτερη είναι ότι οι Πειραιώτες είτε από συνήθεια, είτε από άγνοια συνεχίζουν να λένε «ραντεβού στη Φρεαττύδα» ή «πάμε στη Φρεαττύδα» πιστεύοντας ότι έτσι ονομάζεται η πλατεία που υπάρχει πάνω από αυτήν (Πλατεία Λ. Πορφύρα). Ουσιαστικά όμως ο όρος Φρεαττύδα αναφερόταν σε όρμο και όχι σε πλατεία. Έτσι αφού υπάρχει πλέον όρμος, δεν υπάρχει και Φρεαττύδα.
Οι επόμενες γενιές θα ξεχάσουν τελείως το όνομά της και η ύπαρξή της θα αναφέρεται μόνο στα ιστορικά κείμενα. Το μόρφωμα το οποίο προέκυψε ενσωματώθηκε στον διπλανό λιμένα Ζέας και το σύνολο αυτό έλαβε τη γνήσια ελληνική ονομασία Marina Zea. Για το μπάζωμα της Φρεαττύδας θα αναφερθώ μελλοντικά. Θα κλείσω το μικρό αφιέρωμα με αναφορά στη σπουδαία σημασία για τον Πειραιά που επιτελεί το Ναυτικό Μουσείο που χρησιμοποιεί ως έδρα την πόλη μας που είναι το μεγαλύτερο λιμάνι της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου. Οι ανάγκες λειτουργίας ενός σύγχρονου μουσείου απαιτούν περισσότερο χώρο από εκείνον που διαθέτει σήμερα το Ναυτικό Μουσείο το οποίο συνεχίζει να προσφέρει υψηλές ποιοτικές υπηρεσίες παρά τους μειωμένους πόρους, μέσα και υποδομές, ίσως λόγω ηρωικών προσπαθειών της άοκνης προέδρου της Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και της δημιουργικής συγγραφικής πένας του Αντιναυάρχου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη. Όμως ο Δήμος Πειραιά πέρα των ηρωικών προσπαθειών, θα πρέπει να καταβάλει προσπάθεια εξεύρεσης κατάλληλου χώρου εντός των ορίων του Δήμου για τη μελλοντική λειτουργία του Μουσείου. Δεν θα μπορούσα να διανοηθώ λιμάνι Πειραιά χωρίς ναυτικό μουσείο, όπως δυστυχώς δεν υπάρχει μουσείο Μετανάστευσης σε μια πόλη – λιμάνι από την οποία αναχώρησε και δημιουργήθηκε πληθυσμιακά μια ακόμα Ελλάδα έξω από τα όρια της χώρας. Ας τα προσέξουμε λίγο περισσότερο αυτά τα ζητήματα.
* Ο Στέφανος Μίλεσης γεννήθηκε το 1964 στη Φρεαττύδα, στον Πειραιά όπου κατοικεί μέχρι και σήμερα. Είναι συγγραφέας, ιστορικός ερευνητής και ραδιοφωνικός παραγωγός. Το 2009 δημιούργησε το ιστολόγιο «Πειραιόραμα Ιστορίας και Πολιτισμού», με αποκλειστικό σκοπό την προβολή της ιστορίας του Πειραιά. Ραδιοφωνικός παραγωγός στην Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά «Κανάλι Ένα» (90,4) και στον σταθμό «Πειραϊκή Εκκλησία» (91,2).
Έχει δώσει πλήθος ομιλιών και διαλέξεων με θέματα από την ναυτική και την τοπική ιστορία, σε σχολεία δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, σε πολιτιστικούς συλλόγους και σε πνευματικά ιδρύματα. Διετέλεσε διδάσκων εισηγητής στο πρόγραμμα «Ενορία Εν Δράσει» της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς και είναι εισηγητής στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Λασκαρίδη, με τίτλο «Το μεγάλο λιμάνι σταυροδρόμι των εξελίξεων στην ελληνική ιστορία» που απευθύνεται σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων.
Το 2014 εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και από το 2016 είναι Πρόεδρος αυτής. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Πειραϊκού Συνδέσμου, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου.
Έχει ξεπεράσει τις 160 διαλέξεις σε πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα του Πειραιά.
Πάνω από 800 άρθρα πειραϊκής και ναυτικής ιστορίας έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο από διάφορες ιστοσελίδες. Έχει τιμηθεί από πολλούς συλλόγους στον Πειραιά και έχει μετάσχει ως εξωτερικός συνεργάτης σε τηλεοπτικές παραγωγές. Προσέφερε από διάφορες θέσεις τις υπηρεσίες του ως μέλος, γραμματέας και Πρόεδρος Επιτροπών Κοινωνικής Συμπαράστασης. Υπήρξε Μέλος Διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και υπαρχηγός δράσεων αυτής. Έχει τιμηθεί με το Χαλκούν Μετάλλιο Ερυθρού Σταυρού, το Μετάλλιο Παλαιού Προσκόπου και το Μετάλλιο Αθανασίου Λευκαδίτη.
