*«Από πέτρα και θάλασσα-Οδοιπορικό στην ιστορία του Πειραιά» κάθε Πέμπτη στην εφημερίδα Κοινωνική
Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*
Ο λογοτέχνης Νίκος Σκεντέρης κυκλοφόρησε το 1932 ένα ρομάντζο με τίτλο «Η ξανθούλα της Φρεαττύδας» όπου πραγματικά αγαπήθηκε και διαβάστηκε όχι μόνο από όλους τους Πειραιώτες αλλά και πανελλήνια. Περιγράφει τον έρωτα δυο νέων που εξελίχθηκε στην μαγευτική Φρεαττύδα του 1908, ο οποίος όμως τελείωσε άδοξα και οδήγησε την Ελπινίκη –αυτή ήταν η ξανθούλα της Φρεαττύδας- στο να αυτοκτονήσει πηδώντας από τα βράχια της πειραϊκής στη θάλασσα. Ο Σκεντέρης αποτύπωσε ουσιαστικά μια πραγματικότητα που επικρατούσε στην ερημική ακόμα Φρεαττύδα, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Η Φρεαττύδα με την ακροθαλασσιά, προσέφερε μαγευτικές στιγμές στους ερωτευμένους νέους, που κάθονταν χειμώνα – καλοκαίρι στα βράχια της, σχεδιάζονταν τη μελλοντική τους ζωή, που δυστυχώς όμως τις περισσότερες φορές έμενε στα σχέδια… οδηγώντας πολλούς νέους και νέες σε αποφάσεις απελπισίας. Ο Σκεντέρης στην περίπτωση του έργου «Η ξανθούλα της Φρεαττύδας» φαίνεται να αναφέρεται σε πραγματικό περιστατικό που έλαβε χώρα την περίοδο 1908 – 1909, πιθανότατα αλλάζοντας κάποια από τα ονόματα των αληθινών πρωταγωνιστών της τραγωδίας.
Την ίδια περίοδο οι εφημερίδες πάντως καταγράφουν πλήθος αυτοκτονιών ερωτευμένων νέων και νεανίδων στην Φρεαττύδα. Το φαινόμενο τείνει να λάβει στις αρχές του 20ους αιώνα, φαινόμενο επιδημίας! «Η ξανθούλα της Φρεαττύδας» εκδόθηκε όπως είπαμε το 1932, αλλά χρονικά όπως αναφέραμε μας μεταφέρει στην Φρεαττύδα του 1908. Στο έργο γίνονται συχνές συγκρίσεις ανάμεσα στις δύο εποχές, του 1908 με την δική του εποχή, του 1932. Στην Φρεαττύδα του 1908, σε αυτήν την δροσολουσμένη ακρούλα της Πειραϊκής, δεν υπήρχε καμιά συγκοινωνία, ούτε τραμ, ούτε αυτοκίνητα. Λίγα σπιτάκια ολόασπρα μέσα στον ασβέστη και η επιβλητική έπαυλη του Σκουλούδη. Ο διαβάτης που αποφάσιζε να οδοιπορήσει παραλιακά, άκρη στην απότομη και βραχώδη ακτή και μάλιστα κατά το δειλινό, θα έμενε έκθαμβος από ένα υπέροχο θέαμα, τη θαυμαστή δύση του ήλιου με τα δεκάδες χρώματα του ουρανού, που μόνο από την Πειραϊκή απεικονίζεται με τόσο εξαίσιο τρόπο. Για τα ηλιοβασιλέματα της Πειραϊκής άλλωστε έχουν αναφερθεί δεκάδες άλλοι Πειραιώτες λογοτέχνες. Πρωταγωνιστής της ιστορίας ήταν ο Ιάσονας Κέρκης, αθλητής του Ομίλου Φιλάθλων Πειραιώς (πρόγονος του Ολυμπιακού) που του άρεσε να ρεμβάζει στη μοναξιά της παραλιακής ακτής. Από δεκατεσσάρων ετών είχε μπει στο γυμναστήριο και τα καλύτερά του χρόνια τα είχε αφιερώσει στην ιδέα της γυμναστικής.
Σχολείο, γυμναστήριο και στο γραφείο του πατέρα του. Από την μικρή πλατεία της Φρεαττύδας (εκεί που σήμερα βρίσκεται η προτομή του Λάμπρου Πορφύρα) ξεκινούσε ένας πλατύς δρόμος που ανέβαινε και έφτανε μέχρι την οδό Σαχτούρη, από όπου διερχόταν το τραμ 17. Ο Σκεντέρης περιγράφει την οδό Φρεαττύδος που όπως και σήμερα ξεκινά από την Φρεαττύδα και φτάνει ψηλά στην Πηγάδα στη Λεωφόρο Σαχτούρη. Μέχρι το 1932, εάν κάποιος περπατούσε τον δρόμο αυτό για να βγει στην οδό Σαχτούρη, στα δεξιά του θα συναντούσε μια μάντρα με μια παλαιά πράσινη ξύλινη πόρτα. Μέσα στην μάντρα αυτή υπήρχε ένα οικόπεδο όπου φύτρωναν μόνο χορτάρια και μερικές πιπεριές. Οι τοίχοι της μάντρας μισογκρεμισμένοι και η πόρτα σε κακά χάλια. Αυτή η μάντρα όμως φιλοξενούσε το 1908 ένα καλοφτιαγμένο γυμναστήριο. Ήταν το γυμναστήριο και έδρα του Ομίλου Φιλάθλων Πειραιώς (συνεπώς προκύπτει ότι ο Όμιλος ήταν καθαρά ένα αθλητικό σωματείο της Φρεαττύδας). Έπειτα από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1906 (εννοεί την Μεσολυμπιάδα), δόθηκε μεγάλη ώθηση στον αθλητισμό. Τότε μια ομάδα από αθλητές και φιλάθλους, υπερπηδώντας πολλά εμπόδια κατάφεραν να δημιουργήσουν έναν στίβο στον οποίο κάθε απόγευμα γέμιζε από εφήβους Φρεαττυδιώτες αθλητές. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας ο Ιάσονας ήταν μοναχογιός και ο πατέρας του είχε εργοστάσιο χρωματουργίας μεταξύ Φαλήρου και Πειραιά. Στον Πειραιά στην οδό Μακράς Στοάς διατηρούσαν το γραφείο της επιχείρησης (σημερινή οδό Γούναρη). Ο Ιάσονας εκεί στα βράχια της Φρεαττύδας γνώρισε μια όμορφη ξανθιά κοπέλα, την Ελπινίκη, την οποία ερωτεύθηκε. Έδιναν για καιρό ραντεβού σε διάφορα σημεία της ακτής.
Κατά τους περιπάτους τους έχουμε την ευκαιρία της περιγραφής της ερημικής πειραϊκής του 1908. Βάδιζαν τον παράλιο δρόμο περνώντας μια μεγάλη καμπή που παλαιότερα λεγόταν όρμος Λουβιάρη (σημερινό όρμο Σκαφάκι), που στην εποχή του Σκεντέρη, το 1932, οι πρόσφυγες οικοδομούσαν ακόμα την Νέα Καλλίπολη. Ο Ιάσονας οδηγούσε μια μοτοσυκλέτα με την οποία συχνά πήγαινε στην εκκλησία «Ρόδον το Αμάραντον». Το 1908 ήταν ένα μικρό ξωκλήσι κοντά στην ναυτική σχολή των δοκίμων με μερικά σπιτάκια γύρω. Το 1932 ήταν ολόκληρο χωριό ενωμένο σχεδόν με τον Πειραιά. Το μικρό γραφικό εκκλησάκι απείχε μόλις πενήντα μέτρα από τον λεγόμενο όρμο του Τηλεγράφου. Οι επισκέπτες της εκκλησίας συναντούσαν συνήθως μια γριά εκκλησάρισσα κι έναν γεροντάκο παπά. Ο κόσμος επισκεπτόταν το μικρό ξωκλήσι για να ασπαστεί την εικόνα της Θεοτόκου «Ρόδον το Αμάραντον», στην οποία ήταν αφιερωμένο το ξωκλήσι. Στη συνέχεια της ιστορίας ο Ιάσονας θα κληθεί να υπηρετήσει τη θητεία του στο πολεμικό ναυτικό. Σε ένα ταξίδι του με πλοίο για το Λίβερπουλ, σε κάποια αποστολή του πολεμικού ναυτικού, βρίσκεται εξοδούχος να διασκεδάζει με μια παρέα από ναύτες που πήγαν εκδρομή με δύο μοτοσυκλέτες. Ενεπλάκησαν σε τροχαίο δυστύχημα από το οποίο ο Ιάσονας έχασε την ζωή του. Το ταριχευμένο πτώμα του έφτασε στον Πειραιά που μέσα σε θρήνο και οδυρμό οι Φρεαττυδιώτες έκλαψαν για τον χαμένο νέο. Ο Δήμαρχος με το Δημοτικό Συμβούλιο, όλα τα μέλη του Ομίλου Φιλάθλων Πειραιώς, με τον Πρόεδρο επί κεφαλής παρακολούθησαν την κηδεία.
Ο ωραίος αθλητής δεν υπήρχε πια. Η κηδεία του έγινε στο πρώτο κοιμητήριο της πόλης στον Άγιο Διονύσιο (ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι το νέο κοιμητήριο της Αναστάσεως ξεκίνησε την λειτουργία του μετά το 1914). Η Ελπινίκη που ακόμα δεν είχε πληροφορηθεί για τον απροσδόκητο θάνατο του Ιάσονα, ζητούσε να μάθει το λόγο που δεν λάμβανε αποκρίσεις στις επιστολές της. Ζήτησε να συναντήσει τον καλύτερο του φίλο, τον Γιώργο Σωτηρίου, στου Ζαβορίτη στον Άγιο Βασίλειο. Εκείνος αν και γνώριζε, δεν μπόρεσε να της πει τα κακά μαντάτα, γνωρίζοντας τα αισθήματά της. Η Ελπινίκη την επομένη αγόρασε εφημερίδα όπου τελικώς αντίκρισε ολόκληρη την εικόνα του Ιάσονα με αθλητική περιβολή και τη νεκρολογία του! «Ο Πειραιεύς έχασε έναν λαμπρό νέο. Και η Ελλάς ένα μέλλοντα Ολυμπιονίκη». Η Ελπινίκη έπεσε σε βαθιά θλίψη και σταμάτησε να κυκλοφορεί. Η ίδια εφημερίδα λίγες μέρες αργότερα έγραφε: «Αυτοκτόνησε χθες δια λόγους αισθηματικούς ριφθείσα εκ των βράχων της Φρεαττύδος η 19ετίς Ελπινίκη Κ…». Το μέρος της ακρογιαλιάς που έπεσε η Ελπινίκη απείχε 300 βήματα από την έπαυλη Σκουλούδη όπου η ακτή ήταν απότομη με το ύψος της να φτάνει τα δεκαπέντε περίπου μέτρα από την θάλασσα.
Ακόμα και σήμερα αν περπατήσει κάποιος 300 βήματα από το Αντικαρκινικό νοσοκομείο προς την Πειραϊκή, θα φτάσει σε απότομο ύψωμα όπως περιγράφει ο Σκεντέρης. Αν ανατρέξει κάποιος στις αυτοκτονίες του 1909 στην Φρεαττύδα, είναι σίγουρο ότι θα βρει πολλές. Ίσως κάποια από αυτές να αναφέρεται στην αληθινή ιστορία του ρομάντζου. Ο Σκεντέρης μέσα από το έργο του «Η ξανθούλα της Φρεαττύδας» κατέγραψε ουσιαστικά ένα κοινωνικό φαινόμενο που δεν έλεγε να παρουσιάσει ύφεση! Την δεκαετία του 1930 οι αυτοκτονίες στον Πειραιά για αισθηματικούς λόγους λαμβάνουν εκρηκτικές διαστάσεις. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο Φρεαττυδιώτης λογοτέχνης αποφασίζει να γράψει ένα έργο με θέμα τις αυτοκτονίες το 1931 και να το εκδώσει τον επόμενο χρόνο. Τη χρονιά συγγραφής του ρομάντζου καταγράφονται στον Πειραιά 40 αυτοκτονίες! Από καταγραφή της αυτοκτονικής επιδημίας προέκυψε ότι οι περισσότερες συμβαίνουν την περίοδο του καλοκαιριού! Γράφει η εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ» (φ. 25 Ιουλίου 1931): «Εκ τούτου συμπεραίνεται ασφαλώς ότι η ζέστη επιδρά τρομερά τόσον επί του εγκεφάλου όσο και επί όλου του νευρικού συστήματος, εις τρόπον δε που να μας προκαλεί δυσφορίαν δια την ζωήν και νοσταλγίαν του θανάτου».
Και καταλήγει ο συντάκτης του άρθρου Γ. Α. Μπουκουβάλας. «Το λεγόμενον «και πού να σφίξουν οι ζέστες» έχει τη θέση του εδώ, ως υποδηλούν τους κινδύνους εκ της ανόδου της θερμοκρασίας». Το 1931 από τους 40 που αυτοκτόνησαν οι 32 ήταν άνδρες και μόνο 8 γυναίκες. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο συντάκτης του άρθρου ήταν ότι οι άνδρες αποκαρδιώνονται από τη ζωή τους, προ πάντων των σκληρών οικονομικών συνθηκών ενώ οι γυναίκες ζητούν τον θάνατο μόνο από ερωτική απελπισία. Ο έρωτας στη σημερινή υλιστική εποχή μας έπαψε να αποτελεί το κεντρικό σημείο αναφοράς στη ζωή των νέων ενώ και η Φρεαττύδα ελάχιστα έχει διατηρήσει από τη μαγεία των αρχών του 20ου αιώνα
* Ο Στέφανος Μίλεσης γεννήθηκε το 1964 στη Φρεαττύδα, στον Πειραιά όπου κατοικεί μέχρι και σήμερα. Είναι συγγραφέας, ιστορικός ερευνητής και ραδιοφωνικός παραγωγός. Το 2009 δημιούργησε το ιστολόγιο «Πειραιόραμα Ιστορίας και Πολιτισμού», με αποκλειστικό σκοπό την προβολή της ιστορίας του Πειραιά. Ραδιοφωνικός παραγωγός στην Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά «Κανάλι Ένα» (90,4) και στον σταθμό «Πειραϊκή Εκκλησία» (91,2).
Έχει δώσει πλήθος ομιλιών και διαλέξεων με θέματα από την ναυτική και την τοπική ιστορία, σε σχολεία δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, σε πολιτιστικούς συλλόγους και σε πνευματικά ιδρύματα. Διετέλεσε διδάσκων εισηγητής στο πρόγραμμα «Ενορία Εν Δράσει» της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς και είναι εισηγητής στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Λασκαρίδη, με τίτλο «Το μεγάλο λιμάνι σταυροδρόμι των εξελίξεων στην ελληνική ιστορία» που απευθύνεται σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων.
Το 2014 εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς και από το 2016 είναι Πρόεδρος αυτής. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Πειραϊκού Συνδέσμου, του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος και της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου.
Έχει ξεπεράσει τις 160 διαλέξεις σε πνευματικά και πολιτιστικά κέντρα του Πειραιά.
Πάνω από 800 άρθρα πειραϊκής και ναυτικής ιστορίας έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά και έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο από διάφορες ιστοσελίδες. Έχει τιμηθεί από πολλούς συλλόγους στον Πειραιά και έχει μετάσχει ως εξωτερικός συνεργάτης σε τηλεοπτικές παραγωγές. Προσέφερε από διάφορες θέσεις τις υπηρεσίες του ως μέλος, γραμματέας και Πρόεδρος Επιτροπών Κοινωνικής Συμπαράστασης. Υπήρξε Μέλος Διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Παλαιών Προσκόπων Νέου Φαλήρου και διετέλεσε Γενικός Γραμματέας και υπαρχηγός δράσεων αυτής. Έχει τιμηθεί με το Χαλκούν Μετάλλιο Ερυθρού Σταυρού, το Μετάλλιο Παλαιού Προσκόπου και το Μετάλλιο Αθανασίου Λευκαδίτη.
